Ontstaan van de stoornis

Alcoholmisbruik en vitamine B1-tekort

Een ernstig tekort aan vitamine B1 heeft grote gevolgen, omdat het in alle weefsels nodig is voor het omzetten van koolhydraten, vetten en eiwitten in energie. Per dag hebben we van deze vitamine ongeveer 1,5 mg nodig. Levensmiddelen als varkensvlees, volkorenbrood, bonen, pinda’s en aardappelen zijn er rijk aan.

In de lever van gezonde mensen is een reservevoorraad opgeslagen die voldoende is voor 4 tot 6 weken. Wie dus helemaal geen vitamine B1 meer binnenkrijgt, komt pas na ongeveer 4 tot 6 weken in de problemen.

In de tijd van Sergei Korsakov werd het syndroom regelmatig gezien bij ernstige ondervoeding, bij zwangere vrouwen die veel braakten, bij ernstige diarree, en bij allerlei andere aandoeningen van het spijsverteringskanaal. Eenderde van de gevallen werd hierdoor veroorzaakt, terwijl er in tweederde van de gevallen sprake was van ernstig alcoholmisbruik.

Omdat hongersnood in de westerse landen bijna niet meer voorkomt en omdat zorgvragers met ernstig braken of met aandoeningen van het spijsverteringskanaal via een infuus gevoed kunnen worden en via injecties vitamines kunnen krijgen, leiden deze stoornissen tegenwoordig nog maar zelden tot een tekort aan vitamine B1. Daarom wordt het syndroom van Korsakov in Nederland bijna alleen nog maar gezien bij alcoholverslaafden.

Waarom krijgt 2 tot 5% van de ernstig aan alcohol verslaafde mensen een gebrek aan vitamine B1?

Meestal is er sprake van een combinatie van factoren: zelfverwaarlozing, langdurig slecht eten, frequent braken en uiteindelijk het volledig stoppen met eten. Dat sommige alcoholisten stoppen met eten, is niet verwonderlijk.

Alcohol is een rijke bron van calorieën en remt de eetlust. Niet alleen de toegevoegde suiker, maar ook de alcohol zelf wordt in ons lichaam verbrand en omgezet in energie. Als gevolg daarvan kan de dagelijkse calorieënbehoefte door alcoholhoudende dranken gedekt worden en verdwijnt het hongergevoel.

Bij alcoholisten die enkele weken niet meer eten, ontstaat er een ernstig tekort aan vitamines en mineralen. Het tekort aan vitamine B1 leidt meestal als eerste tot problemen. Deze zijn overigens niet alleen het gevolg van een verminderde opname van vitamine B1 door de slechte voeding. Andere factoren die hier een rol kunnen spelen zijn:

• Een verminderde resorptie van vitamine B1, als gevolg van beschadiging van het spijsverteringskanaal door chronisch alcoholgebruik.
• Een verminderde opslag van vitamine B1 in de lever, als gevolg van levercirrhose of andere vormen van leverbeschadiging door alcoholgebruik.
• Een toegenomen verbruik van vitamine B1, omdat bij de verbranding van alcohol meer van dit vitamine nodig is dan bij een normale voeding.

Waarschijnlijk zijn er ook nog een aantal erfelijke factoren waardoor sommige mensen sneller een syndroom van Korsakov ontwikkelen.

De Wernicke Encephalopathie

In minstens de helft van de gevallen begint het syndroom van Korsakov met een acuut, levensbedreigend ziektebeeld: de Wernicke Encephalopathie.

In een typisch geval is de zorgvrager dan suf en verward, met oogbewegingsstoornissen, loopstoornissen (ataxie) en gedragsstoornissen. Meestal zijn er op dat moment ook al ernstige geheugenstoornissen, maar omdat de zorgvrager zo verward is, valt dat nog niet op.

Een Wernicke Encephalopathie treedt op wanneer het gebrek aan vitamine B1 zo ernstig is geworden dat de hersenen niet meer goed kunnen functioneren. Op sommige plaatsen treden bloedinkjes en bloedvatveranderingen op, naast beschadiging van zenuwcellen en zenuwvezels.

Wanneer deze zorgvragers direct vitamine B1 per infuus krijgen, hebben ze een goede kans om te overleven, maar toch sterft nog altijd 10 tot 20% van hen. Zorgvragers met een Wernicke Encephalopathie of alcoholisten die in een verwarde toestand worden opgenomen, mag men in de acute fase geen suiker of eten geven: het allerlaatste beetje vitamine B1 zou daardoor verbruikt worden en dat kan direct de dood tot gevolg hebben. Men moet ze daarom eerst vitamine B1 per injectie geven en ze pas enkele uren later glucose, suiker of eten aanbieden.

De zorgvragers met een Wernicke Encephalopathie die op tijd vitamine B1 hebben gekregen en de acute fase overleefd hebben, verbeteren doorgaans snel: de sufheid, de verwardheid en de oogbewegingsstoornissen herstellen meestal binnen enkele uren tot dagen; de loopstoornissen verbeteren binnen dagen tot weken, al verdwijnen ze vaak nooit helemaal.

Een veel groter probleem zijn de geheugenstoornissen en de gedragsstoornissen: bij minder dan een kwart van de zorgvragers treedt een redelijk tot goed herstel op, bij de 5 rest is er weinig of geen verbetering. Bij deze zorgvragers is dus na de behandeling van de Wernicke Encephalopathie een syndroom van Korsakov overgebleven. Bij ongeveer de helft van de zorgvragers met een syndroom van Korsakov is nooit een Wernicke Encephalopathie gezien.

We weten niet precies hoe we dit moeten verklaren, maar in principe zijn er twee mogelijkheden. Allereerst is mogelijk dat de Wernicke Encephalopathie mild verlopen is, met alleen de minder opvallende symptomen, waardoor het beeld niet herkend werd. Een andere mogelijkheid is dat het syndroom van Korsakov in een deel van de gevallen sluipend ontstaat, zonder dat er een Wernicke Encephalopathie aan voorafgaat. Het is niet onwaarschijnlijk dat beide ontstaansmechanismen voorkomen.

Referenties

• Informatie: Drs. Klaas Arts, gedragsneuroloog en aan Alzheimer Nederland
• https://www.dementie.nl/
• https://korsakovkenniscentrum.nl/